Kołyszko (Kołysko) Benedykt Denis h. Kotwica (ur. między 1749 a 1754, zm. 1834), generał, uczestnik powstań 1794 i 1831 r. Ur. w Sewrukach w woj. wołyńskim, syn Józefa, cześnika żmudzkiego od r. 1740, i Anny z Wierzbickich, podkomorzanki derptskiej. Uczył się w szkole pijarów w Międzyrzeczu. W r. 1778 wstąpił do kawalerii narodowej, w 1784 otrzymał stopień chorążego chorągwi Sanguszki, a w cztery lata później – porucznika. W r. 1787 był w orszaku Stanisława Augusta w Kaniowie. Wyróżnił się w wojnie 1792 r.; pod koniec kampanii awansował na majora w 8 brygadzie kawalerii narodowej (2. Ukraińskiej) S. Mokronowskiego i został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Virtuti Militari. Po kapitulacji króla K. pozostał w wojsku. Brygada stacjonowała początkowo w woj. brzesko-kujawskim i inowrocławskim. Gdy zaś otrzymała rozkaz «odmienić swoją konsystencją», 29 X 1792 r. obywatele tych województw wyrazili majorom komenderującym: K-ce i Sebastianowi Dunikowskiemu, uznanie za utrzymanie w karności «sławnych z waleczności» w minionej wojnie oddziałów. Dn. 6 V 1793 r. K. wraz z brygadą (p. n. Wołyńska) wcielony został do wojsk rosyjskich. Prawdopodobnie w tym czasie – w każdym razie przed wybuchem insurekcji kościuszkowskiej – poślubił Teresę Cieplińską (Cyplińską, Ciepielińską?), z którą miał synów: Władysława i Tytusa, oraz córki: Józefę i Anielę.

Wiadomość o wybuchu powstania zastała brygadę w Kijowskiem, skąd aktualny jej dowódca F. Łaźniński i K. poprowadzili ją 26 IV 1794 r. do Kościuszki. Ścigani przez silniejszego nieprzyjaciela przebyli Dniestr i przez Wołoszczyznę i zabór austriacki skierowali się ku Dubience; dn. 31 V stanęli z ponoć 2 000 ludzi pod Kumowem, skąd zostali wysłani pod Warszawę. Kościuszko mianował K-ę brygadierem (wg protokołu patentów dla wojsk liniowych 22 VI, a wg innych źródeł dzień później) i powierzył mu dowództwo nad brygadą. W 2. poł. czerwca K. ubezpieczał od strony Pilicy odwrót Kościuszki pod Warszawę, następnie zaś osłaniał główne siły powstańcze w okresie przygotowań i samej bitwy na przedpolu Warszawy. Zadania te kawaleria K-i wykonała z powodzeniem, a 10 VII uczestniczyła w walkach korpusu S. Mokronowskiego z Prusakami pod Błoniem. W obronie Warszawy K. walczył na czele swej brygady w ramach korpusu ks. Józefa Poniatowskiego, następnie J. H. Dąbrowskiego, na północnym odcinku. Wyróżnił się zwłaszcza 28 VIII, odbijając zajęte poprzednio przez Prusaków baterie.

W uznaniu zasług Kościuszko nagrodził K-ę obrączką z napisem «Ojczyzna obrońcy swemu», a 17 IX patentował go na generała majora. Wówczas oficerowie jego brygady, wśród których K. cieszył się uznaniem, zwrócili się 27 IX do Kościuszki z prośbą, by pozostawił K-ę na dotychczasowym stanowisku dowódcy brygady. Kościuszko, wyrażając 30 X zgodę, wydał, podobnie jak ks. Józef, pozytywną opinię o K-ce. W okresie odwrotu wojsk pruskich i rosyjskich spod Warszawy K. w 1 500 ludzi osłaniał – wraz z oddziałami A. Madalińskiego i ks. Józefa – marsz J. H. Dąbrowskiego przez Bzurę na pomoc powstańcom wielkopolskim. Następnie utrzymywał posterunki w rejonie Błonia – Sochaczewa, współdziałając z ks. Józefem działającym w rejonie Kamionny. Po klęsce maciejowickiej obaj dowódcy ułatwiali Dąbrowskiemu powrotne przekroczenie Bzury, atakując Prusaków w Kamionnej (ks. Józef) i Sochaczewie. K. atakował Sochaczew kilkakrotnie: 19, 20, 23 X, czym umożliwił Dąbrowskiemu przejście Bzury bez strat. Po upadku Pragi, a przed kapitulacją w Radoszycach K. – podobnie jak większość dowódców – opuścił swój oddział, który się rozwiązał.

K. udał się na emigrację; przez Drezno i Paryż dotarł w końcu 1794 r. do Wenecji, gdzie wszedł w skład Komitetu Polskiego. Uczestniczył w planach zbrojnego organizowania Polaków, m. in. 6 III 1795 r. podpisał z innymi działaczami emigracji przesłany władzom francuskim projekt utworzenia Legionów polskich. Uczestniczył w próbach tworzenia zalążków armii polskiej w Turcji i w zależnej od niej Mołdawii. W listopadzie 1795 r. K. oraz Michał Kleofas Ogiński wyjechali do Konstantynopola, zaopatrzeni w paszporty angielskie na fałszywe nazwiska. W drodze K. obłożnie zachorował i musiał pozostać w Rzymie. Zdaniem niektórych autorów, po wyzdrowieniu pojechał do Mołdawii, gdzie jego wojskowa misja nie powiodła się z powodu interwencji rządów zaborczych. K. miał się także przyczynić do zawiązania w r. 1796 w Krakowie konfederacji, rozbitej wkrótce przez policję austriacką. Po tych niepowodzeniach K. wycofał się z życia publicznego. Wg jednych autorów, schronił się na Wołyń do rodzinnych Sewruk, wg innych zaś – nie mogąc tam wrócić – pojechał do Tarnowa, uzyskał dzierżawę w dobrach Sanguszki i sprowadził rodzinę. Napoleonowi nie ufał i nie związał się z jego działalnością. Rodacy jednak o nim nie zapomnieli i gdy w r. 1811 Ogiński jechał do Petersburga w celu uzyskania autonomii dla Litwy, rezerwowali dla K-i miejsce generała brygady jazdy w przewidywanej armii litewskiej.

Po wybuchu powstania listopadowego K. wystąpił jeszcze raz jako samodzielny dowódca. Zebrana 5 V 1831 r. w Krasnosiółce szlachta z Podola obrała go swoim naczelnikiem (oddział K-i po połączeniu z powstańcami liczył blisko 3 000 ludzi, głównie jezdnych). K-ę nadal cechowała odwaga, lecz podeszły wiek, wyjście z wprawy w dowodzeniu i niekarność podkomendnych przyczyniły się do rychłej klęski. Oddział jego został pobity w bitwie pod Daszowem (14 V) i chociaż stoczył następnie pomyślne utarczki pod Tyrowem (17 V) i Obodnem (19 V), uległ przeciwnikowi pod Majdanem (23 V). Z resztą powstańców K. już 26 V przeszedł granicę pod Satanowem i złożył broń w ręce Austriaków. Do upadku powstania był z 300 ludźmi internowany w Czortkowie, w lipcu zaś powstańców wysłano do Siedmiogrodu, a K-ce pozwolono pozostać w Galicji pod dozorem policji. Zmarł we Lwowie 16 IV 1834 r. (niektóre opracowania jako datę i miejsce śmierci K-i podają – jak się zdaje błędnie – również lata: 1831, 1832, 1833, 1836 na emigracji); pochowany został na cmentarzu Łyczakowskim.

Rys. z r. 1834 F. Lipińskiego w Muz. Narod. w W., Rys. Pol. 159855; – Enc. Wojsk.; Album powstania listopadowego. Wizerunki z autografami i życiorysami osób, które w roku 1830/1 wybitniejszą odegrały rolę, Z. 1, Lw. 1903 (podob.); Kunaszowski H., Życiorysy uczestników powstania listopadowego zebrane na pamiątkę obchodu jubileuszowego pięćdziesięcioletniej rocznicy tego powstania, Lw. 1880 s. 32; Straszewicz J., Les Polonais et les polonaises de la Révolution du 29 Novembre 1830, Paris 1832 oraz tłum. na jęz. niem., Stuttgart 1832 (litografia F. de Villain) i włoski, Capolago 1833 I; Boniecki; Niesiecki; Uruski; – Askenazy Sz., Napoleon a Polska, W. 1918 I; Chołodecki Białynia J., Jeneralicya polska w powstaniu listopadowym (szkic przygodny), Lw. 1906 s. 48; tenże, Jenerał Kołyszko i tegoż podkomendni na terytorium Galicji, Lw. 1912; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831, W. 1925 s. 10; Herbst S., Bitwa na przedpolu Warszawy w lipcu 1794 r., „Przegl. Hist.” T. 44: 1953 z. 3 s. 357–73; tenże, Obrona Warszawy 12 VII – 6 IX 1794 r., w: Z bohaterskiej przeszłości Warszawy 1794–1864, W. 1961 s. 49–50; tenże, Studia nad polską wojną rewolucyjną 1794 r., „Spraw. PAU”, T. 50: 1949 nr 8 s. 433; Historia Polski, Pod red. T. Manteuffla, W. 1958 II cz. 2; Hoffman J., Udział Wołynia w powstaniu kościuszkowskim, „Roczn. Wołyński” T. 2: 1931; Iwaszkiewicz J., Litwa w roku 1812, Kr. 1912; Korzon, Wewnętrzne dzieje; „Kościuszko” R. 1: 1893 s. 34–35, R. 2: 1894 s. 163; Kraushar A., Barss palestrant warszawski, jego misya polityczna we Francyi (1793–1800), Lw. 1903 s. 165–6; Kukiel M., Próby powstańcze po trzecim rozbiorze 1795–1797, Kr. 1912; Muszyńska-Zygmańska J., Wielkopolska w powstaniu kościuszkowskim, P. 1947; Skałkowski A. M., J. H. Dąbrowski, Cz. I. Na schyłku dni Rzpltej 1755–1795, Kr. 1904; tenże, O kokardę Legionów, Lw. 1912; Smoleński W., Emigracja polska w latach 1795–1797, W. 1911; T[wardowski] B., Historia powstania Kościuszki 1794 r. Z dodaniem spisu osób, które brały udział w powstaniu…, P. 1896; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, III s. XXXI–XXXII; – Akty powstania Kościuszki; Jełowicki A., Moje wspomnienia 1804–1831–1838, Lw. 1933; Ogiński M., Pamiętniki… O Polsce i Polakach od r. 1788 aż do końca r. 1815, P. 1870 II 61–90; Pamiątki po generale B. K-ce złożone w Muzeum Narodowem w Krakowie przez Tytusa Eustachego Kołyszkę… 30 V 1890 r., Kr. 1891; Rozkazy Kościuszki do gen. Orłowskiego w r. 1794 skierowane, Wyd. A. M. Skałkowski, P. 1925; – „Gaz. Wolna Warsz.” 1794; „Korresp. Krajowy i Zagran.” 1794.

Jerzy Kowecki